منطقه ها چهارگانه محیط زیست کدامند و چه تفاوتی باهم دارند؟ - ورزش و تندرستی

به گزارش ورزش و تندرستی، منطقه ها چهارگانه محیط زیست گوشه هایی بکر و کم نظیر از کره زمین هستند که هرکدام شرایط خاص خود را دارند و می توانند شما را به تماشا صحنه های تکرار نشدنی از طبیعت دعوت نمایند.

در جهانی امروز مقدار آلودگی های آب، هوا و خاک به حدی رسیده است که طبیعت فرصت و امکان بازسازی و جبران آن را ندارد. منابع طبیعی که در طول هزاران سال به وجود آمده بودند رو به نابودی رفته اند؛ به گونه ای که اگر از آن ها محافظت نگردد جوابگوی احتیاج نسل های آینده بشر نخواهند بود. در نتیجه توسعه روزافزون فعالیت های بشر در کره زمین، طبیعت با مخاطرات محیط زیستی و از بین رفتن تنوع ژنتیکی دست و پنجه نرم می نماید. همین امر سبب شد که بشر به فکر اقدامات محافظتی اساسی برای نجات طبیعت و مقابله با این تخریب بیفتد.

سازمان حفاظت محیط زیست کشورها برای حفظ و پاسداری از تنوع زیست بوم و ذخایر ژنتیکی گیاهی و جانوری، بخش هایی از کره زمین را که بکرترین و خاص ترین منطقه ها طبیعی هستند در چهار رده به عنوان منطقه ها چهارگانه محیط زیست قرار می دهد و تحت قوانین معین شده، اداره و محافظت می نماید. این منطقه ها چهارگانه با عنوان های پارک ملی، منطقه حفاظت شده، اثر طبیعی ملی و پناهگاه حیات وحش بر اساس ضوابط و قوانین پذیرفته شده در بین همه کشورها اداره می شوند و مهم ترین میراث طبیعی کشور ها به شمار می فرایند. برای آشنایی با این منطقه ها چهارگانه و تفاوت آن ها در ادامه با ما همراه باشید.

آنچه می خواهید درباره منطقه ها چهارگانه محیط زیست بدانید:

• تاریخچه شکل گیری سازمان حفاظت محیط زیست
• اکوتوریسم و محیط زیست
• پارک ملی
• اثر طبیعی ملی
• پناهگاه حیات وحش
• منطقه محافظت شده

تاریخچه شکل گیری سازمان حفاظت محیط زیست

در پی انقلاب صنعتی اروپا، غارت طبیعت برای رسیدن به منابع مورد احتیاج صنایع سرعت سرسام آوری به خود گرفت. دولت های اروپایی با سلطه بر سایر کشورها به قدرت و ثروت فراوان رسیدند و همین دوران، شروع تخریب محیط زیست جهانی و فاصله اجتماعی جوامع غربی از سایر ملل بود.

ﺍﻓﺰﺍﻳﺶ ﺟﻤﻌﻴﺖ انسانی، رواج و ﮔﺴﺘﺮﺵ ﺷﻬﺮﻧﺸﻴنی، کاهش ﺩﺍﻣﻨﻪ ﺟنگل ها ﻭ ﺍﻓﺰﺍﻳﺶ ﺁﻟﻮﺩگی هوا سرعت تخریب محیط زیست را چند برابر کرد که می توان گفت این امر از نتایج منفی وقوع انقلاب صنعتی بود. در پی این مسائل در اواسط دهه 1960 میلادی حرکت نوی به نام نهضت محیط زیست در کشورهای اروپایی و آمریکایی شروع شد که طی چند سال، ابعادی وسیع و جهانی به خود گرفت و بلافاصله در چند کشور، وزارت خانه محیط زیست تشکیل شد.

داشتن دغدغه حفظ محیط زیست و حکومت داری خوب، نتایج مثبت مختلفی در بر دارد که یک کشور را قادر می سازد در کنار پیشرفت فناوری و اقتصاد، به محیط زیست سالم و پویا نیز دست یابد. دولت ها با شناسایی و حفظ منطقه ها خاص طبیعی در سایه قوانین و استاندارد های بین المللی، جلوی حمله و تخریب انسانی را به این منطقه ها گرفته و از آن ها محافظت می نمایند.

سازمان حفاظت از محیط زیست در ایران

کشور ایران دارای اقلیم های متفاوتی است؛ به گونه ای که از 13 اقلیم شناخته شده در جهان، 11 نوع در ایران وجود دارد. ایران به علت داشتن آب و هوای چهار فصل، محیط زیست غنی و از نظر محیط زیستی بسیار شگفت انگیز است و با وجود قرار داشتن در بخش خشک و نیمه خشک آسیا به علت وجود کوها و دریاها، دارای نمایی سبز و با طراوت است. ناگفته نماند که متاسفانه شاخص های پایداری محیط زیست ایران شرایط نامناسبی دارد و در بین 146 کشور، رتبه 132 را به خود اختصاص داده است.

نخستین اقدام قانونی برای حفظ جمعیت و تنوع جانوران در ایران در سال 1335 با تشکیل کانون شکار اجرایی شد. پس از مدتی معین شد که حفاظت از حیات وحش بدون حفاظت از محیط زیست و زیستگاه این حیوانات امکان پذیر نیست. در نتیجه در سال 1346، درست 19 سال پس از بنیان گذاری اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت و منابع، کانون شکار به سازمان شکاربانی و نظارت بر صید تغییر نام داد و مسئولیت حفاظت از زیستگاه ها را تحت عناوین پارک های حیات وحش و منطقه ها حفاظت شده به عهده گرفت.

درک جایگاه محیط زیست در آینده بشر و ضرورت توجه بیشتر به حفاظت از منابع طبیعی، منجر به تشکیل سازمان حفاظت محیط زیست ایران در سال 1351 و ادغام آن با سازمان شکاربانی و نظارت بر صید شد. بعد از آن در سال 1353، عنوان پارک حیات وحش به پارک ملی تغییر یافت. علاوه بر آن ایجاد دو بخش نو از منطقه ها حفاظت شده با عنوان های پناهگاه حیات وحش و اثر طبیعی ملی نیز مورد تصویب این سازمان نهاده شد.

سازمان محیط زیست جهانی طبق تعریف ها و معیارها، محیط زیست ایران را در چهار طبقه کلی توصیف نموده است. این طبقه بندی در سال 1974 میلادی یا 1353 هجری شمسی به مجلس ارائه شد و مورد تصویب نهاده شد و اختیارات قانونی منطقه ها تحت حفاظت به سازمان محیط زیست واگذار شد. پارک ملی، اثر طبیعی ملی، منطقه حفاظت شده و پناهگاه حیات وحش منطقه ها چهارگانه محیط زیست هستند.

سازمان حفاظت از محیط زیست، پاسداری از عرصه های طبیعی محیط زیست را بر عهده گرفت و در پی آن هرگونه فعالیتی در این منطقه ها تنها تحت مقررات ویژه و زیر نظر این سازمان امکان پذیر است. مشخص حدود منطقه ها چهارگانه با پیشنهاد سازمان حفاظت محیط زیست و تصویب آن با کمیسیون امور زیربنایی صنعت و محیط زیست است.

امروزه مساحت تحت راهنمایی سازمان حفاظت محیط زیست در سراسر کشور حدود 19 میلیون و 100 هزار هکتار و به عبارتی 11.58 درصد مساحت کشور است که 2.42 درصد کمتر از میانه جهانی است. در حال حاضر 32 پارک ملی، 53 پناهگاه حیات وحش، 184 منطقه حفاظت شده و 40 اثر طبیعی ملی در کشور ثبت شده است.

به طور کلی باید منطق چهارگانه محیط زیست را به عنوان سرمایه ملی تلقی کرد و دانست که هدف از افزایش سطح منطقه ها تحت مدیریت تنها برای حفظ منابع ژنتیکی، گونه های گیاهی، جانوری و منظره ها طبیعی کشور برای سال ها و نسل های آینده است و همه افراد جامعه برای حمایت از این اقدام مسئول هستند.

اکوتوریسم و محیط زیست

یکی از مسائل اساسی در جهت محافظت از محیط زیست، نبود بوجه لازم و توجیه اقتصادی برای نگهداری از این منطقه ها است. دولت ها حفظ و نگهداری این منطقه ها را در طولانی مدت امری پرهزینه می دانند و برای پیگیری آن کوشش چندانی نمی نمایند. از طرفی جوامع محلی ساکن حاشیه منطقه ها محافظت شده، استفاده از این محدوده ها را حق مسلم خود می دانند و تمایل دارند برای اموری همانند چرای دام، قطع درختان یا شکار از آن ها بهره برداری نمایند. از نظر آن ها این حفاظت چیزی جز تصاحب حقشان نیست و به صورت قانونی و غیر قانونی در صدد بازپس گیری حق خود بر می آیند.

صنعت اکوتوریسم که به طور کلی بر پایه کسب عایدی از منطقه ها بکر و حفاظت شده طبیعی پایدار است، سبب رغبت دولت ها و جوامع بومی به حفاظت از این منطقه ها می گردد. این صنعت به بازگردانی اقتصادی هزینه های حفاظت یاری می نماید؛ و از طرفی مردمان بومی ساکن منطقه ها تحت حفاظت به جای بهره کشی سنتی از طبیعت و تخریب تدریجی آن در پی مشاغلی برای برطرف احتیاج این صنعت می فرایند و از این طریق کسب عایدی می نمایند.

همان طور که گفته شد مدیریت و حفاظت منطقه ها بکر طبیعی احتیاجمند بودجه زیادی است و دولت ها می توانند متناسب با امکانات رفاهی و زیرساختی که در این منطقه ها فراهم می نمایند برای بازدید از این جاذبه های طبیعی ورودیه دریافت نمایند و این کسب عایدی یاری زیادی به بهبود شرایط محافظت خواهد نمود.

پارک ملی

پارک ملی بر اساس تعریفی که به وسیله اتحادیه بین المللی حفاظت از طبیعت در سال 1969 مطرح شد به یک یا چند زیست بوم گفته می گردد که زیستگاه جانوران و گیاهان با منظره ها بکر، خاص و طبیعی است. بر این اساس بازیدنمایندگان از آن ها مجاز خواهند بود تا در شرایط خاص و برای اهداف آموزشی، سرگرمیی و فرهنگی به این منطقه ها وارد شوند.

در تعریفی دیگر پارک ملی به محدوده های وسیعی از طبیعت گفته می گردد که در واقع نمونه برجسته ای از مظاهر طبیعی هستند. این منطقه ها با ویژگی های خاص و اهمیت ملی از لحاظ زمین شناسی، بوم شناسی و جغرافیای زیستی مورد حفاظت قرار می گیرند. هدف از این محافظت حفظ شرایط زیستی و طبیعی، بهبود جمعیت گونه های جانوری و گیاهی، تحقیق، پژوهش و سرگرمی است.

پارک های ملی منطقه ها محافظت شده ای هستند که برای تحقق هدف پاسداری از طبیعت بالاترین رتبه حفاظتی را دارند و هرگونه دخل وتصرف در آن ها ممنوع است. جنگل مرتع، بیشه، دشت، دریا، دریاچه، کوهستان، باتلاق با چشم اندازهایی طبیعی و منظره ها با اهمیت همه می توانند جزئی از پارک های ملی باشند.

پارک های ملی، محل های مناسبی برای فعالیت های آموزشی، تحقیق، پژوهش و گردشگری در طبیعت است. به منظور حفاظت بنیادی از ذخایر ژنتیکی و یکپارچگی اکولوژیک هرگونه بهره برداری مصرفی و مسکونی در این منطقه ها غیرمجاز است و این پارک ها در شرایط کاملا طبیعی حفظ و حراست می شوند.

کشور آمریکا اولین پارک عمومی را برای استفاده به وسیله مردم افتتاح کرد. این منطقه به نام پارک ملی یلوستون در سال 1872 انتخاب شد. البته در قانون این مکان به عنوان پارک ملی نام گذاری نشده است؛ با این وجود همیشه به عنوان اولین و قدیمی ترین پارک ملی جهان از آن یاد می گردد.

در ایران 32 پارک ملی از سال 1346 تا سال 1399 به ثبت رسیده است. از دیگر پارک های ملی کشورمان می توان به پارک ملی لار در استان مازندران، پارک ملی کویر در استان سمنان و پارک ملی ضامن آهو در خراسان شاقتصادی اشاره نمود. این پارک ها همگی زیستگاه جانوران و گیاهای خاص و در خطر انقراض هستند.

اولین و قدیمی ترین پارک ملی ایران نیز پارک ملی گلستان است که در سال 1346 به ثبت رسید و از نظر غنای طبیعی و ارزش بیولوژیکی با مشهورترین پارک های ملی جهان برابری می نماید. پارک ملی دریاچه ارومیه بزرگ ترین پارک ملی ایران به شمار می رود و در مرز استان های آذربایجان شرقی و غربی واقع شده است. این پارک ملی با داشتن منطقه ها آبی و جزایر، زیستگاه بسیاری از گونه های نادر پرندگان مهاجر به خصوص فلامینگوها است.

اثر طبیعی ملی

اثر طبیعی ملی به پدیده ها یا مجموعه های نمونه و نادر گیاهی و جانوری یا اشکال و منظره ها کم نظیر همانند درختان کهنسال گفته می گردد که به نسبت جالب، خاص و غیرقابل جایگزین هستند. این منطقه ها غالبا کوچک و دارای ارزش حفاظتی، علمی، تاریخی و طبیعی هستند که به منظور حفظ و حراست به عنوان اثر طبیعی ملی انتخاب و مدیریت می شوند.

فعالیت های محافظتی از اثر طبیعی ملی باید تضمین نماینده بقای آن در طولانی مدت باشند. این منطقه ها در واقع برای حفظ پدیده های خاص طبیعی و غیر قابل جایگزین که ارزش بالای ملی و طبیعی دارند به وجود آمده اند. در منطقه ها اثر طبیعی ملی هرگونه چرای احشام، قطع درختان، بوته کنی، تجاوز ، تخریب محیط و به طور کلی هر عملی موجب از بین رفتن گیاهان و زیست بوم گردد ممنوع است. ورود به این منطقه ها تابع قوانین خاص است.

کشور ایران با شرایط ویژه جغرافیایی خود، از گذشته به عنوان یکی از منطقه ها شاخص کره زمین در زمینه آثار طبیعی و زیست بوم های منحصربه فرد مطرح و شناخته شده است. در ایران حدود 40 منطقه با عنوان اثر طبیعی ملی حفاظت می گردد که از میان آن ها می توان به دشت لاله های واژگون در کوهرنگ استان چهارمحال و بختیاری، چشمه های باداب سورت از توابع شهر ساری و غار ماهی کور در استان لرستان اشاره نمود.

نخستین اثر طبیعی ملی ایران در سال 1355 در منطقه ای 6000 متری در داماش استان گیلان به ثبت رسید. این اثر طبیعی ملی در واقع رویشگاه منحصربه فرد گیاه سوسن سفید یا سوسن چلچراغ است. سوسن چلچراغ نمونه ای کمیاب است؛ به همین علت اثر طبیعی ملی سوسن چلچراغ یک ذخیره گاه ژنتیکی نیز محسوب می گردد. این ناحیه دارای اقلیم مرطوب و نیمه معتدل است. شکوه و زیبایی شگفت انگیز سوسن های چلچراغ هر ساله در ماه خرداد گردشگران زیادی را به سوی خود می کشد.

پناهگاه حیات وحش

پناهگاه حیات وحش، زیستگاه نمونه جانوران وحشی و جزئی از زیستگاه های نمونه است که با هدف حمایت از جمعیت گونه های جانوری با اهمیت و در خطر انقراض انتخاب و حفاظت می گردد. وسعت پناهگاه های حیات وحش باید به گونه ای باشد که احتیاجهای جانور در آن برطرف گردد. این منطقه ها بعلاوه برای فعالیت های آموزشی و پژوهش، به ویژه جانورشناسی بسیار مفید هستند؛ به علاوه فعالیت های گردشگری کنترل شده و سازگار با محیط در آن ها مجاز است.

پناهگاه های حیات وحش وسعت کمتری نسبت به منطقه ها حفاظت شده دارند و هدف آن ها حفاظت از یک یا چند گونه خاص جانوری به وسیله دخالت های مسئولانه است. این منطقه ها می تواند شامل جنگل، مرتع، دشت، دریاچه، دریا، و کوهستان باشد که در واقع همان زیستگاه های نمونه با شرایط اقلیمی خاص برای جانوران وحشی هستند که احتیاج به احیا و حفاظت دارند. شکار و صید و هر عملی که موجب تخریب و آسیب به محیط زیست گردد، در این منطقه ها ممنوع است.

پناهگاه های حیات وحش به علت اینکه زیستگاه جانوران وحشی هستند از اهمیت ملی برخوردار هستند. پناهگاه های حیات وحش ایران به حدود 53 منطقه می رسد که برای نمونه می توان به پناهگاه حیات وحش سفید کوه در لرستان، پناهگاه حیات وحش جاسب در استان مرکزی، پناهگاه حیات وحش دشت ناز در استان مازندران اشاره نمود.

نایبندان بزرگ ترین پناهگاه حیات وحش ثبت شده در ایران است و با وسعت 1,516,994 هکتار نزدیک به شهر طبس در استان خراسان جنوبی واقع شده است. این پناهگاه از سال 1373 تحت محافظت نهاده شد و در سال 1380 به عنوان پناهگاه حیات وحش به ثبت رسید.

پناهگاه حیات وحش نایبندان از هر طرف به وسیله کویر محاصره شده است و منابع آبی خود را از دو قله مرتفع نایبندان و علی آباد تامین می نماید. نایبندان دارای آب وهوای گرم خشک است. وجود تپه های شنی متحرک و توده های جنگلی متراکم تاغ از ویژگی های منحصربه فرد این منطقه است. نایبندان مهم ترین زیستگاه یوزپلنگ آسیایی به شمار می رود.

منطقه محافظت شده

منطقه ها حفاظت شده اراضی ویژه زیست محیطی هستند که وسعت بیشتری نسبت به سه منطقه دیگر دارند. این منطقه ها برای فعالیت های سرگرمیی و بر اساس مقررات و محدودیت های خاص به وسیله دولت ها شناسایی، ثبت و محافظت می شوند. این منطقه ها دارای ارزش زیست محیطی هستند و احتیاج به حراست و ترمیم و احیای گونه های گیاهی و جانوری دارند تا از خطر انقراض دور بمانند.

منطقه ها حفاظت شده به طور کلی برای استفاده پایدار و نسل به نسل از زیست بوم های طبیعی، شناسایی و تحت مدیریت قرار می گیرند. این منطقه ها می تواند شامل جنگل، مرتع، دشت، کوهستان، دریاچه و دریا باشد که به لحاظ حفظ و تکثیر رویشگاه های گیاهی و گونه های جانوری اهمیت دارند و احتیاج به محافظت از آن ها احساس می گردد. مقررات حفاظت در این منطقه ها تا حدی شبیه به پناهگاه های حیات وحش است.

منطقه ها محافظت شده، فضای بسیار مناسبی برای اجرای برنامه های آموزشی و پژوهش های محیط زیستی است. حضور گردشگران و بهره برداری های مصرفی و اقتصادی در این منطقه ها بر اساس طرح جامع مدیریت هر منطقه مجاز است. فعالیت هایی چون شکار و قطع درختان در این منطقه ها ممنوع است. در ایران حدود 184 منطقه محافظت شده به ثبت رسیده است که از میان آن ها می توان به منطقه حفاظت شده هراز در مازندران، منطقه حفاظت شده گنو در هرمزگان، منطقه حفاظت شده لیسار در گیلان و منطقه حفاظت شده لوه در گلستان اشاره نمود.

منطقه حفاظت شده توران یا خارتوران با مساحت 1,470,640 هکتار در استان سمنان واقع شده است و بزرگ ترین منطقه حفاظت شده کشور محسوب می گردد که در سال 1351 به ثبت رسید. این منطقه با آب و هوای گرم وخشک میزبان یکی از نادرترین گونه های جانوری یعنی یوزپلنگ آسیایی است.

پرسش های متداول

منطقه ها چهارگانه محیط زیست کدامند؟

پارک ملی، منطقه حفاظت شده، اثر طبیعی ملی و پناهگاه حیات وحش منطقه ها چهارگانه محیط زیست را تشکیل می دهند که بر اساس ضوابط و قانون های پذیرفته شده در بین همه کشورها اداره می شوند و مهم ترین میراث طبیعی کشور ها به شمار می فرایند.

تقسیم بندی و مساحت تحت راهنمایی سازمان حفاظت محیط زیست در ایران چگونه است؟

مساحت تحت راهنمایی سازمان حفاظت محیط زیست در سراسر کشور حدود 19 میلیون و 100 هزار هکتار و به عبارتی 11.58 درصد مساحت کشور است که 2.42 درصد کمتر از میانه جهانی است. در حال حاضر 32 پارک ملی، 53 پناهگاه حیات وحش، 184 منطقه حفاظت شده و 40 اثر طبیعی ملی در کشور ثبت شده است.

چه تعداد از منطقه ها ایران به عنوان اثر طبیعی شناخته می شوند؟

در ایران حدود 40 منطقه با عنوان اثر طبیعی ملی حفاظت می گردد که از میان آن ها می توان به دشت لاله های واژگون در کوهرنگ استان چهارمحال و بختیاری، چشمه های باداب سورت از توابع شهر ساری و غار ماهی کور در استان لرستان اشاره نمود.

بزرگ ترین پناهگاه حیات وحش ایران کجاست؟

نایبندان بزرگ ترین پناهگاه حیات وحش ثبت شده در ایران است و با وسعت 1516994 هکتار نزدیک به شهر طبس در استان خراسان جنوبی واقع شده است. این پناهگاه از سال 1373 تحت محافظت نهاده شد و در سال 1380 به عنوان پناهگاه حیات وحش به ثبت رسید.